Podróż Kujawy, Ziemia Dobrzyńska i Mazowsze

Inowrocław to znana miejscowość uzdrowiskowa i zarazem stolica Kujaw Zachodnich. Położony jest nad Notecią na Pojezierzu Kujawskim.

Pierwsza wzmianka o Inowrocławiu pochodzi z roku 1185 i określa miejscowość jako Novo Wladislaw. Nazwa została wybrana prawdopodobnie na cześć księcia Władysława Hermana (1043-1102). Miasto powstało na bazie dużego targu i znajdującej się w pobliżu warzelni soli. Prowadzone później prace wykopaliskowe wykazały, że była to prawdopodobnie najstarsza warzelnia soli  na ziemiach polskich.

Znaczenie Inowrocławia rosło, skoro już w końcu XII wieku powstał tu okazały kościół murowany. Nowe możliwości otworzyły się przed osadą po 1230 roku, z chwilą wydzielenia Kujaw księciu Kazimierzowi I Konradowiczowi (1211-1267), który tutaj właśnie ustanowił swą stałą siedzibę. W rezultacie już w 1237 lub 1238 r. nastąpiła lokacja nowego ośrodka miejskiego, wzniesionego wedle zachodnich kanonów urbanistycznych. Miasto otrzymało własne obwarowania. W jego granicach znalazł się nowy zamek książęcy, nowo ufundowany klasztor i kościół franciszkański, ratusz, ważnica i część starej osady. W początkach XIV wieku mieszkańcy wybierali corocznie radę miejską wraz z burmistrzami, a także wójta sądowego stojącego na czele ławy sądowej. Do 1327 roku Inowrocław pozostawał stolicą odrębnego księstwa, później aż do rozbiorów stanowił siedzibę wojewody i starosty grodowego.

Zagrożone najazdami wojsk krzyżackich miasto, w 1332 roku na pięć lat popadło w niewolę Zakonu. Ostatni z panujących Piastów, Kazimierz III Wielki bywał częstym gościem w inowrocławskim zamku. Dochodziło w nim do ważnych spotkań i rozmów dyplomatycznych. W 1337 roku monarcha przyjął tu króla Czech Jana Luksemburskiego (1296-1346) i wielkiego mistrza Dietricha von Altenburga. W ramach przygotowań do walnej rozprawy z Krzyżakami król Władysław II Jagiełło wzmocnił załogę zamkową, polecając dowodzącemu nią staroście Borowcowi nękać ziemię chełmińską, gdy tylko upłynie termin rozejmu. W okresie pogrunwaldzkim inowrocławski zamek stał się główną bazą Władysława Jagiełły. Po likwidacji zagrożenia krzyżackiego Inowrocław przestał być areną wydarzeń o ponadregionalnym znaczeniu. W korzystniejszej sytuacji znalazły się odtąd ośrodki nadwiślańskie, które przejęły handel zbożowy i wykorzystywały ówczesną koniunkturę.

Widoczny upadek miasta nastąpił w XVII wieku. Spowodowany był m.in. najazdami Szwedów. W czasie "potopu" miasto trzykrotnie przechodziło z rąk do rąk. Zwiększały się stale ciężary podatkowe, mnożyły się grabieże i zniszczenia. Nie omijały też inowrocławian zarazy. W lipcu 1666 roku przebywali w okolicy rokoszanie Jerzego Lubomirskiego, którzy na przeprawie pod Mątwami odnieśli druzgocące zwycięstwo nad ścigającymi ich wojskami króla Jana Kazimierza. Największe jednak spustoszenie przyniosła długotrwała wojna północna (1700-1721). Ubogie już wtedy miasto zostało do reszty zrujnowane przez kwaterujące wojska szwedzkie, polskie i rosyjskie. 

Po I rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 roku miasto trafiło pod panowanie pruskie. W XIX wieku Inowrocław rozwijał się dynamicznie, a na przełomie XIX i XX wieku powstały liczne liczne zakłady przemysłowe i usługowe (fabryka maszyn roniczych, fabryka sody), kopalnia i warzelnia soli, gmachy użyteczności publicznej, obiekty infrastruktury miejskiej (gazownia, elektrownia, wodociągi) i komunikacyjnej (kolej, linie tramwajowe), obiekty uzdrowiskowe.

Mieszkańcy miasta aktywnie brali udział we wszelkich zrywach narodowych (Insurekcja 1794 roku, Powstanie Listopadowe i Styczniowe). W roku 1812 cesarz Napoleon I Bonaparte miał tu swoją kwaterę w czasie kampanii rosyjskiej. W trzech ostatnich dekadach XIX wieku powstały stowarzyszenia kulturalne o wyraźnie narodowym zabarwieniu. Rozwijało się czytelnictwo, ruch muzyczny, tajne organizacje samokształceniowe. Dzięki wysiłkom Lucjana i Stefana Grabskich oraz niestrudzonego proboszcza Antoniego Laubitza od 1893 roku zaczął regularnie ukazywać się polski "Dziennik Kujawski". W 1904 roku nazwę miasta zmieniono na Hohensalza. Powstanie Wielkopolskie, w 1919 roku przyniosło miastu upragnioną wolność. Na czele powstańców przejmujących kontrolę nad miastem stał kpt. Paweł Cyms (1894-1949), działacz niepodległościowy, członek POW.

Okres dwudziestolecia międzywojennego to czas zmagania się z trudną ogólną sytuacją gospodarczą w kraju, co w Inowrocławiu przekładało się między innymi na bardzo wysokie bezrobocie. Liczne były wystąpienia robotników i bezrobotnych, tłumione często przez policję.  Mimo trudności gospodarczo-społecznych miasto jednak się rozwijało. Uruchomiono Hutę Szkła „Irena” i szyb Kopalni Soli, zakończono budowę Zakładu Przyrodoleczniczego, zbudowano lotnisko, rozwijano instytucje kulturalne. "Zdrojowisko Inowrocław" (taka nazwa obowiązywała oficjalnie od 1922 r.) utrzymywało rangę renomowanego kurortu.

Po wybuchu II wojny światowej, w rejonie Inowrocławia w dniach 5-7 września 1939 roku doszło do walk pomiędzy oddziałami polskiej 26 DP pod dowództwem płk. Adama Brzechwy-Ajdukiewicza (1894-1954) z jednostkami niemieckiej 4 Armii, dowodzonymi przez późniejszego feldmarszałka Günthera Hansa von Kluge (1882-1944). Pierwsze dni okupacji hitlerowskiej przyniosły masowe aresztowania i egzekucje mieszkańców, spośród których największy rozgłos zdobyła sobie tzw. „Krwawa niedziela” dokonana w nocy z 22 na 23 października 1939 roku w ramach Intelligenzaktion - specjalnej akcji grup operacyjnych policji bezpieczeństwa, polegającej na aresztowaniach i często likwidacji polskiej elity kulturalnej, politycznej i społecznej, w oparciu o imienne listy proskrypcyjne (tzw. Sonderfahndungsbuch Polen), sporządzone jeszcze przed wojną. Doszło także do masowych wysiedleń ludności polskiej i żydowskiej. Inowrocław (znów jako Hohensalza) stał się siedzibą jednej z rejencji tzw. Kraju Warty (Warthegau). W latach 1940-1945 w Inowrocławiu istniał obóz przesiedleńczy oraz obóz dla jeńców wojennych z Francji, Anglii i ZSRR. Okupację niemiecką zakończyło zajęcie Inowrocławia  przez wojska 2 Armii Pancernej Gwardii 1 Frontu Białoruskiego w dniu 21 stycznia 1945 roku.

Po wojnie, do 1975 roku, Inowrocław posiadał status miasta wydzielonego z powiatu. Od 1999 roku jest miastem powiatowym województwa kujawsko-pomorskiego. W ostatnim trzydziestoleciu XX wieku nastąpił rozwój przestrzenny miasta; powstały nowe osiedla mieszkaniowe, zakłady przemysłowe, szkoły, sanatoria, obiekty kulturalne i sportowe. Blisko 80-tysięczny, wielofunkcyjny ośrodek miejski przestał kojarzyć się wyłącznie z solą i solankami. Zbyt intensywny rozwój uciążliwego dla środowiska przemysłu zachwiał jednak równowagę ekologiczną i niekorzystnie wpłynął na stan uzdrowiska. W 1994 r. samorząd przyjął plan restrukturyzacji miasta, dzięki któremu Inowrocław zachował charakter uzdrowiskowo-przemysłowy.

Miejscowość Osiek znajduje się około 10 km na południe od Brodnicy, nad rzeczką Rypienicą, prawym dopływem Drwęcy. W pobliżu wsi, na wzgórzu wznoszącym się nad głębokim parowem, na zachód od szosy Rypin - Brodnica zachowało się wczesnośredniowieczne grodzisko datowane na X - XI wiek. Świadczy to o wczesnym osadnictwie na tym terenie. Osiek wzmiankowany był po raz pierwszy w 1303 roku, a tutejsza parafia erygowana została zapewne w początkowych latach XIV wieku.

Strzygi to niewielka miejscowość położona mniej więcej w połowie drogi między Rypinem i Brodnicą. We wczesnym średniowieczu istniał tu gród, który od połowy XIV wieku do początku XVI wieku należał do rodu Świnków. To sugeruje, że wcześnie powstała w tej miejscowości parafia. Gdy wjeżdżamy tu od strony Rypina, uwagę zwraca ładny zabytkowy kościół p.w. św. Stanisława Biskupa Męczennika, malowniczo położony na niewielkim wzniesieniu tuż obok drogi. Warto się zatrzymać i poświęcić parę chwil na jego zwiedzenie. Ceglane mury świątyni kontrastują z białym tynkiem blend i innych elementów elewacji. Wokół kościoła teren jest nad wyraz zadbany. Niewielka bramka na wprost wejścia prowadzi na teren ładnych parafialnych ogrodów. Schody, zbudowane już po ostatniej wojnie, prowadzą na niewielki placyk, jakby ryneczek… to pamiątka po nieudanej próbie lokacji miasta w XVI wieku.

Rypin to miasto położone w północno-wschodniej części historycznej ziemi dobrzyńskiej, na szlaku wiodącym z Kujaw na Warmię i z Pomorza na Mazowsze. Ze względu na duże skupiska jezior na południowym zachodzie, okolice nazywane są Szwajcarią Dobrzyńską.

Rypin jest jednym z najstarszych polskich miast. Pierwsze informacje o nim pochodzą z przywileju Bolesława Śmiałego dla klasztoru benedyktynów w Mogilnie z 1065 roku. Już w XI wieku Rypin był siedzibą kasztelanii, a od XIV stulecia - powiatu. Pierwotny gród rypiński wielokrotnie padał ofiarą najazdów plemion bałtyckich, a od końca XIII wieku - Krzyżaków. Prawdopodobnie między 1323 a 1326 rokiem osada otrzymała prawa miejskie. Do całkowitej ruiny doprowadził miasto najazd krzyżacki z 1329 roku. Jego odbudowa miasta nastąpiła już na nowym, łatwiejszym do obrony, miejscu. Centrum nowego Rypina stało się wzgórze nad dopływem Drwęcy, Rypienicą.

Po pokoju w Kaliszu w 1343 roku ziemia dobrzyńska z Rypinem wróciła do Polski z rąk Krzyżaków. W związku z tym, przywilej lokacyjny dla Rypina odnowił 24 czerwca 1345 roku książę dobrzyński Władysław Garbaty (Włodko Garbacz). W XIV wieku Rypin był otoczony murami obronnymi z dwiema bramami. W mieście znajdował się kościół św. Trójcy i nieopodal niego zamek. W XIV i XV wieku Rypin trzykrotnie trafiał w ręce krzyżackie. Dopiero po wojnie trzynastoletniej, na mocy II pokoju toruńskiego z 1466 roku został włączony do Rzeczypospolitej. Spokojny rozwój miasta trwał do XVII wieku, w którym to najazdy szwedzkie zrujnowały Rypin, tak jak wiele innych miast. Nie oszczędziła go także wojna północna, toczona w latach 1700-1721. Miasto zanonowało ożywienie dopiero w połowie XVIII wieku, do czego przyczyniło się osiedlanie się w nim Żydów, którzy rozwijali miejscową gospodarkę.

Po II rozbiorze Polski w 1793 roku Rypin znalazł się w granicach państwa pruskiego. Po traktacie tylżyckim z 1807 roku znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, a po upadku Napoleona, decyzją kongresu wiedeńskiego został włączony do Królestwa Polskiego.

W XIX wieku w Rypinie i okolicach miało miejsce wiele zdarzeń, znanych w historii Polski: wyjście wojsk polskich gen. Macieja Rybińskiego (1784-1874) po upadku Powstania Listopadowego, czy działania oddziałów polskich Zygmunta Padlewskiego (1836-1863) w trakcie Powstania Styczniowego. .W czasie I wojny światowej, od 1915 roku Rypin znajdował się pod władzą niemiecką.

Okres II Rzeczypospolitej był czasem rozkwitu miasta. Rozbudowano infrastrukturę (szkoły, szpital, obiekty sportowe), rozwijała się gospodarka, działąły liczne organizacje i stowarzyszenia lokalne a miasto miało charakter wielonarodowy i wielowyznaniowy.

II wojna światowa to okres bardzo dramatyczny dla miasta i jego mieszkańców. Już we wrześniu 1939 roku na Rypin spadły bomby, a w październiku, formacje SS i Selbstschutzu rozstrzelały grupy Polaków i Żydów. W czasie okupacji wielu mieszkańców doświadczyło różnych form prześladowań. Rypiński "Dom Kaźni" stał się miejscem męczeńskiej śmierci nauczycieli, księży, urzędników, ziemian, Żydów, a lasy w pobliskim Rusinowie i Raku - ich zbiorową mogiłą. Mimo tych represji, działał w Rypinie i okolicach ruch oporu i jego formacje zbrojne - ZWZ i AK. W samym mieście stacjonował 4 Zapasowy Batalion Luftwaffe, a w pobliżu znajdował się poligon Luftwaffe ( Luftwaffen-Übungsplatz Rippin).

Po zajęciu miasta przez Rosjan w styczniu 1945 roku powstały struktury przyszłej władzy komunistycznej. Wielu mieszkańców, związanych z ruchem oporu, zostało wywiezionych na wschód lub osadzonych w specjalnych obozach. W okolicach Rypina do 1948 roku działała partyzantka antykomunistyczna.

W okresie PRL miasto było do 1975 roku stolicą powiatu. Powstała w tym czasie Fabryka Akcesoriów Meblowych, Zespół Szkół Ekonomicznych, rozbudowano szpital. Po likwidacji powiatów Rypin stracił na znaczeniu i w systemie centralnego planowania zmniejszył się napływ środków inwestycyjnych. Przemiany ustrojowe z 1989 roku, powstanie III Rzeczypospolitej i odrodzenie samorządu powiatowego w 1998 roku, stworzyły nowe szanse rozwoju miasta.

Jeśli będziecie przejeżdżać przez Rypin, warto zrobić sobie krótki postój, pospacerować uliczkami miasta, których układ pochodzi jeszcze ze średniowiecza, obejrzeć ładne XIX i XX-wieczne kamieniczki, zwiedzić gotycki kościół p.w. św. Trójcy, ewangelicko-augsburską świątynię w tzw. Ogrodzie Templariuszy, zobaczyć drewnianą kapliczkę św. Barbary z końca XVIII wieku. Jeżeli dysponujemy większą ilością czasu warto wstąpić też do współczesnego kościoła p.w. Najświętszego Serca Jezusa Chrystusa, gdzie możemy obejrzeć witraż o powierzchni 212 m2, przedstawiający Ostatnią Wieczerzę. Jest to największy witraż sakralny w Europie i drugi co do wielkości w świecie. W całości został zaprojektowany i wykonany przez rypińskich artystów plastyków Elżbietę i Andrzeja Bednarskich. Zainteresowanych judaikami zainteresują też z pewnością pozostałości miejscowego kirkutu z pomnikiem, upamiętniającym żydowskich mieszkańców miasta.

Przedstawiając powyższy zarys dziejów miasta korzystałem z opracowania Marka Błaszkiewicza, zamieszczonego na portalu Urzędu Miasta i Gminy Rypin.